Fransalı politoloq, Diplomatiya və Dialoq üzrə Beynəlxalq Şuranın direktoru Erik Qozlanın AYNA-ya müsahibəsini təqdim edirik:

- COP29-un Bakıda keçirilməsini necə qiymətləndirirsiniz?

- Bakıda keçirilən COP29 iqlim dəyişikliyi ilə mübarizəyə həsr olunmuş qlobal tədbirə ev sahibliyi edən Azərbaycan üçün mühüm mərhələ oldu. Mən bu konfransı ölkənin davamlı inkişafda əsas regional oyunçu kimi potensialını vurğulamaqla yanaşı, tənqidi beynəlxalq müzakirələrdə iştirak etmək qabiliyyətinin tanınması kimi qiymətləndirirəm.

Birincisi, COP29 Azərbaycan üçün bərpa olunan enerji təşəbbüslərini, xüsusilə külək və günəş enerjisini nümayiş etdirmək üçün bir platforma təqdim etdi. Hökumət həmçinin karbohidrogenlərdən asılılığın tədricən azaldılması öhdəliyini vurğuladı ki, bu da düzgün istiqamətdə atılan addımdır. Bundan əlavə, bir çox iştirakçılar Bakının maddi-texniki təchizatını və təşkilati imkanlarını yüksək qiymətləndirərək, ölkənin irimiqyaslı beynəlxalq tədbirlərə ev sahibliyi etməyə qadir olduğunu təsdiqləyiblər. Nəhayət, konfrans Cənubi Qafqaz regionuna xas olan, məsələn, qonşu ölkələr üçün kritik məsələ olan transsərhəd suların idarə edilməsi kimi məsələlərə işıq saldı.

Bununla belə, COP29-un keçirilməsinin bir neçə aspekti mənim tənqidimi çəkdi. Əsas çatışmazlıqlardan biri milli ekoloji problemlərə dair praktiki ideyalar verməklə müzakirələri zənginləşdirə bilən yerli QHT-lərin və vətəndaş cəmiyyətinin fəal iştirakının olmaması idi. Bundan əlavə, Azərbaycan bərpa olunan enerji ambisiyalarını təqdim etsə də, onun karbohidrogenlərdən hazırkı asılılığı qlobal iqlim məqsədlərinə zidd olaraq geniş şəkildə qeyd olunur. Bəzi müşahidəçilər həmçinin regional sinerjinin olmamasına diqqət çəkiblər, çünki tədbirdə iqlimlə bağlı məsələlər üzrə Cənubi Qafqaz ölkələri arasında əməkdaşlığa kifayət qədər diqqət yetirilməyib.

Ümumi qiymətləndirməm ondan ibarətdir ki, COP29 Azərbaycanın beynəlxalq arenada rolunu gücləndirmək üçün mühüm fürsət idi. Bununla belə, bu imkandan konstruktiv və inklüziv regional dialoqun təşviqi üçün daha yaxşı istifadə oluna bilər. Beynəlxalq Diplomatiya və Dialoq Şurasının direktoru kimi mən qəti şəkildə inanıram ki, belə konfranslar təkcə ekoloji öhdəlikləri təşviq etmək üçün deyil, həm də davamlı təbii ehtiyatların idarə edilməsi və yaşıl infrastruktur kimi ümumi məsələlər üzrə sərhədyanı əməkdaşlığı təşviq etmək üçün platforma rolunu oynamalıdır. Bu, COP gələcək fəaliyyətin əsasını qoysa da, vədlərin təkcə milli səviyyədə deyil, həm də regional səviyyədə konkret fəaliyyətə çevirmək üçün hələ çox işlər görülməlidir.

- Bu yaxınlarda İrəvanda Ermənistanla Fransa arasında 2025-ci il üçün müdafiə sahəsində əməkdaşlıq proqramı imzalandı. Ermənistan və Fransa arasında fəal hərbi əməkdaşlığın Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin həlli prosesinə təsiri necədir?

- Ermənistan ilə Fransa arasında 2025-ci il üçün müdafiə sahəsində əməkdaşlıq proqramının imzalanması əlamətdar hadisədir, lakin onun nəticələrini İrəvanla Bakı arasında münasibətlərin kövrək kontekstində qiymətləndirmək son dərəcə vacibdir. Bu tip ikitərəfli əməkdaşlıq hər iki dövlətin suveren hüquqlarına aid olsa da, Ermənistan və Azərbaycan arasında sülh prosesinə mənfi təsir göstərə bilər.

44 günlük müharibə başa çatdıqdan sonra iki ölkə arasında davamlı sülhə nail olmaq üçün bir neçə dəfə cəhdlər edilib. Xüsusilə Avropa İttifaqı və ABŞ-ın vasitəçiliyi ilə keçirilən beynəlxalq danışıqlarda sərhədlərin demarkasiyası, regional kommunikasiya əlaqələrinin bərpası və yerli əhalinin hüquqları kimi əsas məsələlərin həlli üçün prinsiplər müəyyən edilib. Bununla belə, bu müzakirələr kövrək olaraq qalır və çox vaxt yerli gərginliklər və ya daxili siyasi fikir ayrılıqları ilə kəsilir.

Bu kontekstdə Ermənistanla Fransa arasında hərbi əməkdaşlığın artırılmasının elan edilməsi Bakı tərəfindən İrəvana dolayı yolla hərbi dəstək kimi qəbul edilə bilər. Bu cür qavrayışlar inamsızlığı dərinləşdirmək və sülh yolu ilə nizamlanmaya nail olmaq üçün səyləri daha da çətinləşdirmək riski daşıyır. Davamlı sülh bu və ya digərinin tərəfinin tutulması kimi şərh oluna biləcək siqnalları artırmaqdansa, tərəflər arasında etimadın qurulmasını tələb edir.

Vəziyyəti çətinləşdirən digər əsas amil Ermənistanda Azərbaycanla istənilən kompromisdən qəti şəkildə imtina edən radikal elementlərin olmasıdır. Bu qruplar Ermənistan hakimiyyətinə təzyiq göstərir və davamlı sülh üçün zəruri olan güzəştlərə qarşı çıxaraq millətçi diskursa dəstək verirlər. Onlar tez-tez barışıq səylərini onsuz da gərgin olan siyasi ab-havanı daha da gərginləşdirən milli maraqlara xəyanət kimi qiymətləndirirlər.

Ermənistandakı bu daxili siyasi gərginlik sülh sazişlərinin irəliləyişinə ciddi maneələr yaradır. Ermənistanın beynəlxalq tərəfdaşlarının, o cümlədən Fransanın diqqətli davranması və onların əməkdaşlığının bu daxili gərginliyi qızışdırmaq və ya ekstremist mövqelərini gücləndirmək üçün təsir rıçaqları kimi istifadə edilməməsini təmin etməsi çox vacibdir. Əvəzində Azərbaycanla açıqlıq və kompromis siyasəti təşviq edilməlidir. Avropa dövləti və BMT Təhlükəsizlik Şurasının daimi üzvü kimi Fransa Cənubi Qafqazda sabitliyin təşviqində müstəsna rola malikdir. Ancaq bu mövqe balanslı olmalıdır. Paris Ermənistanın qeyd-şərtsiz dəstəkçisi kimi qəbul edilərsə, onun Azərbaycandakı imicinə xələl gətirmək və potensial vasitəçi kimi təsirini sarsıtmaq riski var.

Mən Fransanı Ermənistanın müttəfiqi kimi yox, neytral vasitəçi kimi çıxış etməyə təşviq edən balanslaşdırılmış yanaşmanın tərəfdarıyam. Belə mövqe davamlı sülh üçün vacib olan yerli əhali üçün təhlükəsizlik təminatları və transsərhəd iqtisadi mübadilələr kimi mühüm mövzular üzrə müzakirələri gücləndirməyə kömək edə bilər. Diplomatiya və Dialoq üzrə Beynəlxalq Şura İrəvan və Bakı arasında birbaşa müzakirələrin təşviqi üçün fəal işləyir, eyni zamanda beynəlxalq tərəfdaşlar arasında bu səylərə konstruktiv dəstək verilməsinin vacibliyi barədə məlumatlılığı artırır. Biz qəti şəkildə inanırıq ki, Cənubi Qafqazda sabitlik çoxtərəfli əməkdaşlıq və xarici aktorlar tərəfindən xeyirxah neytrallıq tələb edir. Daha çox parçalanma riski olan hərbi ittifaqları gücləndirmək əvəzinə, etimadın yaradılması və dinc yanaşı yaşayışın təmin edilməsi üçün konkret diplomatik təşəbbüslərə diqqət yetirməyin vaxtıdır.

Hesab edirəm ki, Fransa və Ermənistan arasında hərbi əməkdaşlıq əsas prioritetlərdən yayınmamalıdır: tərəqqiyə xələl gətirmək istəyən ekstremist elementlərin təsirini neytrallaşdırmaqla hərtərəfli və razılaşdırılmış nizamlanmaya doğru irəliləmək. Yalnız dialoq və kompromis yolu ilə region həqiqi və davamlı sülhə nail ola bilər.

- Ermənistan hakimiyyəti ikitərəfli münasibətləri normallaşdırmaq məqsədi ilə Türkiyə ilə fəal təmasdadır. Bu barədə nə düşünürsünüz?

- Ermənistan ilə Türkiyə arasında münasibətlərin normallaşması Cənubi Qafqazda sabitlik üçün əhəmiyyətli və potensial faydalı inkişafdır. Mən bu təşəbbüsü düzgün istiqamətdə atılan addım kimi qiymətləndirirəm, lakin buna regional münasibətləri və geosiyasi dinamikanı özündə birləşdirən daha geniş kontekstdə baxmaq lazımdır. Xüsusilə 1915-ci il hadisələri və onilliklər ərzində rəsmi diplomatik əlaqələrin olmaması səbəbindən Ermənistan ilə Türkiyə arasında münasibətlər çətin tarixi mirasla yüklənib. Azərbaycanın yaxın müttəfiqi olan Türkiyə də 1993-cü ildə Birinci Qarabağ müharibəsi zamanı Bakıya dəstək olaraq Ermənistanla sərhədini bağlayıb. O vaxtdan bəri, 2009-cu il protokolları kimi, təəssüf ki, ratifikasiya olunmayan yaxınlaşma cəhdlərinə baxmayaraq, münasibətlər eyni səviyyədə qalıb.

İrəvanla Ankaranın dialoqa yenidən hazır olması bir neçə amillə bağlıdır. Ermənistan üçün bu yaxınlaşma xüsusilə Türkiyə üzərindən böyük ticarət yolu açmaqla iqtisadi və geosiyasi təcriddən çıxmağa kömək edə bilər. Türkiyə üçün bu təşəbbüs regional güc rolunu gücləndirə və beynəlxalq arenada imicini yaxşılaşdıra bilər. Lakin bu proses kövrək olaraq qalır və hər iki tərəfin daxili müqaviməti aradan qaldırmaq qabiliyyətindən asılıdır. Bu kontekstdə Türkiyə ilə Azərbaycanın onilliklər ərzində sıx hərbi əlaqələr saxladığını vurğulamaq vacibdir. Bu əlaqələr 2020-ci il müharibəsindən sonra daha da möhkəmlənib. İki ölkə mütəmadi olaraq birgə hərbi təlimlər keçirir və müdafiə və təhlükəsizlik kimi sahələrdə tərəfdaşlığı dərinləşdirərək strateji əməkdaşlıq sazişləri imzalayıb.

Bu münasibətlərə Ermənistan-Türkiyə dialoquna maneə kimi baxılmamalıdır. Əksinə, güclü hərbi əlaqələrin diplomatik təşəbbüslərlə yanaşı ola biləcəyini nümayiş etdirirlər. Türkiyə Azərbaycanla strateji müttəfiqliyini qoruyub saxlaya bilsə, eyni zamanda Ermənistanla konstruktiv dialoq apara bilsə, bu, regional sülh şəraitində birgəyaşayışın təşviqi üçün bir model ola bilər. Bununla belə, əhəmiyyətli maneələr qalmaqdadır. Ermənistanda əhalinin bir hissəsi və siyasi təbəqə tarixi problemlər tam etiraf olunana qədər Türkiyə ilə normallaşmanı qəbuledilməz güzəşt kimi qiymətləndirir. Türkiyədə millətçi qruplar da bu prosesə müdaxilə edə bilər. Üstəlik, bu dialoqda istənilən irəliləyiş Azərbaycanın həssaslığını nəzərə almalıdır, çünki Bakı yaxınlaşmanı regional balansı yenidən müəyyən etmək cəhdi kimi qəbul edə bilər.

Bu çağırışlara baxmayaraq, Ermənistan-Türkiyə münasibətlərinin normallaşması ticarət dəhlizlərinin açılması, iqtisadi əməkdaşlıq və münaqişələrin həlli kimi mühüm məsələlər üzrə regional müzakirələrin təzələnməsi üçün unikal imkan yaradır. Düzgün yanaşma ilə bu təşəbbüs təkcə iki ölkəyə deyil, həm də bütün regionun sabitliyinə və inkişafına fayda verə bilər. Mən qəti şəkildə inanıram ki, Ermənistan ilə Türkiyə arasında ikitərəfli münasibətlərin normallaşması Cənubi Qafqazda daha geniş dialoq hesabına baş verməməlidir.

Azərbaycanın əsas regional oyunçu kimi bu müzakirələrə daxil edilməsi hər hansı bir istisna hissindən qaçmaq üçün həyati əhəmiyyət kəsb edir. Cənubi Qafqazda davamlı sülhə yalnız bütün tərəflərin birgə və inklüziv yanaşması şərti ilə nail olmaq olar. Ermənistan-Türkiyə münasibətlərinin normallaşması mühüm addımdır, lakin bu, bütün regional aktorların cəlb olunduğu hərtərəfli dialoqa yenilənmiş öhdəliklə müşayiət olunmalıdır. Yalnız balanslaşdırılmış və inklüziv yanaşma ilə Cənubi Qafqaz dinc və firavan birgə yaşayışa doğru irəliləyə bilər.

- Bu gün Fransa-Azərbaycan münasibətləri ən yaxşı dövrünü keçirmir. Açığı, bu, Fransanın hazırkı Prezidenti Emmanuel Makronun ermənipərəst mövqeyinə görə baş verib. Sizcə, Fransanın özü və fransız xalqı bundan necə faydalandı?

- 1991-ci ildə Azərbaycan müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra Paris ilə Bakı arasında əlaqələr davamlı olaraq inkişaf edib. Bu tərəfdaşlıq müxtəlif sahələrdə dərinləşmə potensialına malik olsa da, son illərdə geosiyasi anlaşılmazlıqlar və zidd mövqelər ilə daha da kəskinləşən nəzərəçarpacaq dərəcədə pisləşmə müşahidə olunur. Mövcud problemləri anlamaq üçün iki ölkə arasında münasibətlərin tarixini izləmək, regional geosiyasi dinamikanı təhlil etmək və təkcə Fransanın deyil, həm də Azərbaycan əhalisinin itkilərini vurğulamaq lazımdır.

Sovet İttifaqının dağılmasından sonrakı illərdə Fransa ilə Azərbaycan arasında xüsusilə enerji sektorunda praqmatik münasibətlər inkişaf edib. “Total Energies” və “Schneider Electric” kimi Fransa şirkətləri Avropaya enerji tədarükü üçün strateji ölkə olan Azərbaycanın neft və qaz ehtiyatlarının inkişafında mühüm rol oynayıb. Üstəlik, Fransa Ermənistan ilə Azərbaycan arasında Qarabağ münaqişəsinin sülh yolu ilə həllini tapması vəzifəsi daşıyan ATƏT-in Minsk Qrupunun həmsədri kimi mühüm diplomatik oyunçu idi. Bununla belə, Bakı tez-tez Fransanın rolunu Ermənistanın xeyrinə qərəzli kimi qəbul edirdi, bu, qismən də Fransadakı erməni diasporunun təsiri ilə bağlıdır.

44 günlük müharibədən sonra gərginlik pik həddə çatıb. Fransa Prezidenti Emmanuel Makron Azərbaycana və onun müttəfiqi Türkiyəyə qarşı açıq tənqidi mövqe sərgiləyib, ikitərəfli münasibətləri gərginləşdirib və qarşılıqlı etimadı sarsıdıb. Türkiyə ilə Azərbaycan arasındakı strateji müttəfiqlik regional dinamikada mərkəzi rol oynayıb. İki ölkənin, çox vaxt “Bir millət, iki dövlət” ifadəsi ilə simvolizə edilən güclü tarixi, mədəni və dil bağları var. Bu yaxınlıq 2020-ci il müharibəsindən sonra artan hərbi əməkdaşlıq, mütəmadi müştərək təlimlər və müdafiə və iqtisadi sektorlarda strateji razılaşmalarla dərinləşib.

Fransa üçün bu ittifaq Cənubi Qafqazda Türkiyə-Azərbaycan təsir blokunu gücləndirmək cəhdi kimi qəbul oluna bilər və Parisdə potensial regional güc balanssızlığı ilə bağlı narahatlıq doğurur. Bununla belə, etiraf etmək vacibdir ki, bu yaxınlaşma Fransaya qarşı deyil, təbii və qanuni regional dinamikanın bir hissəsidir. Fransanın Ermənistana qarşı həddən artıq əlverişli mövqe tutması Azərbaycanla münasibətlərin pisləşməsinə gətirib çıxardı və Parisi əsas regionda strateji imkanlardan məhrum etdi. Bu yanaşma enerji marşrutları və ya transkontinental ticarət kimi mühüm məsələlərlə bağlı regional müzakirələrdə Fransanın təsirini azaldıb.

Fransa vətəndaşları bu mövqedən çox az şey qazandılar. Bunun əksinə olaraq, Bakı ilə balanslaşdırılmış tərəfdaşlıqdan yarana biləcək iqtisadi imkanlar Almaniya və İtaliya kimi digər Avropa oyunçuları tərəfindən kölgəyə salındı və Azərbaycanla əlaqələrini gücləndirdi. Avropanın Azərbaycanın enerji resurslarından asılılığının artması bu marginallaşmanı daha da acınacaqlı edir. Fransa ilə münasibətlərin korlanması Azərbaycana da baha başa gəldi. İqtisadi əlaqələr, xüsusilə enerji və infrastruktur sektorlarına Fransa sərmayəsi iş yerləri yaratmaq və həyat şəraitini yaxşılaşdırmaqla birbaşa əhaliyə fayda verə bilər.

Bundan əlavə, Fransa kimi böyük Avropa dövlətinin qərəzli yanaşması Azərbaycan vətəndaşları arasında ədalətsizlik hissini artırıb. Bu narazılıq ümumilikdə Qərb institutlarına inamsızlığı artırır və potensial olaraq Azərbaycan ilə Avropa arasında münasibətlərin möhkəmləndirilməsi səylərinə mane olur. Aydındır ki, həm Fransa, həm də Azərbaycan hazırkı qütbləşməyə mühüm töhfələr verib. İttihamçı diplomatik ritorika və sərt mövqelər konstruktiv müzakirələri əvəz edib. Qarşılıqlı “zərbələr”lə səciyyələnən bu şifahi və simvolik eskalasiya boşluğu daha da genişləndirdi.

Bu məqamda hər iki tərəf təcili olaraq daha yetkin və hörmətli bir yanaşma tətbiq etməlidir, nəticəsiz arqumentləri bir kənara qoyub, əməkdaşlıq imkanlarına diqqət yetirməlidir. Diplomatik böyüklük fikir ayrılıqlarından üstün olmaq və ümumi məqsədlər üçün birlikdə işləmək bacarığındadır. Fransa Cənubi Qafqazdakı siyasətinə yenidən baxmalı və qərəzsiz vasitəçi mövqeyi tutmalıdır. Əminəm ki, Paris bir tərəfin müttəfiqi kimi deyil, inklüziv və balanslaşdırılmış dialoqu təşviq etmək iqtidarında olan qurum kimi əsas rol oynamalıdır.

Azərbaycan da öz növbəsində Fransaya qarşı açıq əməkdaşlıq mövqeyi tutaraq, bütövlükdə Avropa ilə münasibətlərini gücləndirmək üçün bu fürsətdən istifadə edə bilər. Fransa ilə Azərbaycan arasında mövcud gərginlik nəinki əks-məhsuldardır, həm də hər iki ölkəni və onların əhalisini daha sıx əməkdaşlığın faydalarından məhrum edir. Hər iki ölkə qarşılıqlı tənqidlə məşğul olduğu üçün iqtisadi, mədəni və diplomatik tərəqqi üçün real imkanlar hələ də istifadə olunmamış qalır.

Paris və Bakının fikir ayrılıqlarından kənara çıxması və qarşılıqlı hörmətə və qarşılıqlı maraqların dərkinə əsaslanan münasibətlərin yeni mərhələsinə qədəm qoymasının vaxtı çatıb. Bu yanaşma təkcə hökumətlərə deyil, həm də mövcud bölgülərdən daha yaxşısına layiq olan ictimaiyyətə fayda verəcək. Fransa və Azərbaycanın birgə inkişafı davamlı regional sabitliyə və hamı üçün daha parlaq gələcəyə töhfə verə bilər.