Elçin Alıoğlu - TREND
Rəsmi maska və gizli reallıq. ABŞ Beynəlxalq İnkişaf Agentliyi (USAID) 1961-ci ildə yaradıldığı gündən etibarən, iqtisadiyyat, səhiyyə, təhsil və demokratiyanın inkişafına yardım məqsədi daşıyan müstəqil humanitar qurum kimi təqdim olunub. Lakin humanitar missiyalar adı altında çox daha mürəkkəb və mübahisəli fəaliyyət gizlənir. Formal olaraq müstəqil agentlik kimi görünən USAID, əslində, birbaşa ABŞ prezidentinə, dövlət katibinə və Milli Təhlükəsizlik Şurasına tabedir. Onun rəhbərləri ABŞ Senatının razılığı ilə prezident tərəfindən təyin edilir ki, bu da agentliyi ABŞ-nin xarici siyasət strategiyasının mühüm tərkib hissəsinə çevirir.
2024-cü maliyyə ilində USAID layihələrinə təxminən 36 milyard dollar vəsait ayrılıb. Son doqquz il ərzində isə bu rəqəm ümumilikdə 335 milyard dollara çatıb. Bu rəqəmlər agentliyin nə qədər böyük miqyasda fəaliyyət göstərdiyini göstərsə də, həmin vəsaitlərin konkret olaraq nəyə sərf olunduğu və bu fəaliyyətin əsl məqsədi ilə bağlı ciddi suallar doğurur.
Maliyyə nəhəngi və qlobal ambisiyalar. USAID dünyanın 100-dən çox ölkəsində fəaliyyət göstərir və 10 mindən çox əməkdaşa malikdir. İlk baxışdan bu qurum yardıma ehtiyacı olan ölkələr üçün əvəzolunmaz bir struktur kimi görünür. Amma jurnalistlərin və analitiklərin ortaya çıxardığı faktlar göstərir ki, agentliyin fəaliyyəti rəsmi bəyanatlardan çox uzaqdır. Məsələn, 2024-cü ildə yalnız Ukraynada həyata keçirilən proqramlara 6 milyard dollardan çox vəsait xərclənib. Ukraynada medianın 90 faizinin USAID tərəfindən maliyyələşdirilməsi isə bu qurumların müstəqilliyi ilə bağlı ciddi şübhələr yaradır. Digər bölgələrdə də USAID yerli QHT-ləri, medianı və siyasi qrupları fəal şəkildə dəstəkləyərək, hökumətlərə təsir göstərmək və ictimai rəyi formalaşdırmaq məqsədilə güclü təsir şəbəkəsi qurur.
Siyasətçilər və ekspertlər tərəfindən tənqid. USAID hətta ABŞ-nin tanınmış simaları tərəfindən kəskin tənqidlərə məruz qalıb. Prezident Donald Tramp agentliyi “misli görünməmiş korrupsiyada” ittiham edib. Milyarder İlon Mask isə USAID-i “cinayətkar təşkilat” adlandıraraq, onun fəaliyyətini dayandırmağın vaxtının çatdığını bildirib. Bu kimi kəskin bəyanatlar agentliyin şəffaflığı və dünya siyasətindəki rolu ilə bağlı ciddi suallar doğurur.
Radikal təşəbbüslər və mübahisəli proqramların maliyyələşdirilməsi. Son illərdə USAID-in rəsmi məqsədlərinə uyğun gəlməyən və ictimaiyyətdə ciddi narazılıq doğuran faktlar üzə çıxıb. Formal olaraq agentlik iqtisadi inkişafı yaxşılaşdırmaq, səhiyyə, təhsil və demokratik islahatlara dəstək vermək məqsədini bəyan etsə də, əslində, maliyyələşdirdiyi proqramların bir çoxu ənənəvi humanitar yardım konsepsiyasına heç cür uyğun gəlmir.
Şok doğuran “humanitar” layihələr. Ən diqqətçəkən layihələrdən biri ABŞ jurnalistlərinin araşdırmaları nəticəsində ortaya çıxıb. Araşdırmalar göstərib ki, USAID terror təşkilatı olan “Əl-Qaidə” üçün 10 min porsiya yemək alıb. Bu yardımlar “humanitar proqram” adı altında, guya yerli əhalini dəstəkləmək məqsədilə həyata keçirilib. Lakin resursların böyük bir hissəsi məhz terrorçu qruplaşmalar tərəfindən mənimsənilib. Bundan əlavə, USAID-in “Əl-Qaidə”nin gələcək lideri Ənvər əl-Əvlakinin tələbə ikən aldığı təhsil üçün maliyyə dəstəyi verdiyi məlum olub. Əvlakinin USAID-in təqaüd proqramlarından birini alması, bu agentliyin radikal qruplarla dolayı əlaqələri ilə bağlı şübhələri daha da artırıb.
Kolumbiyada transgender operası. 2022-ci ildə USAID Kolumbiyada “Çeşidli səslər” adlı transgender operasının yaradılması üçün 1,3 milyon dollar ayırıb. Bu layihənin məqsədi LGBT hüquqlarını incəsənət vasitəsilə təşviq etmək idi. Lakin Kolumbiyanın bir çox ictimai xadimi bu təşəbbüsü tənqid edərək, bunun yoxsulluq və tibbi xidmət çatışmazlığı kimi real sosial problemlərin həllinə heç bir dəxli olmadığını bildirib.
Peruda transgender komiksləri. USAID Peruda gənclər üçün transgender mövzulu komikslərin yaradılmasına 870 min dollar ayırıb. Bu komikslər gender keçidini və LGBT kimliyini təbliğ edib. Lakin layihə Peru cəmiyyətinin mühafizəkar təbəqəsi tərəfindən ciddi narazılıqla qarşılanıb. Tənqidçilər USAID-i yerli problemlərə biganə yanaşmaqda və xarici dəyərləri zorla yeritməkdə ittiham ediblər.
İrlandiyada LGBT-müzikl. USAID İrlandiyada LGBT hüquqlarına həsr olunmuş müzikl üçün 500 min dollar ayırıb. Lakin ABŞ vergilərinin iqtisadi baxımdan inkişaf etmiş bir ölkədə əyləncə layihələrinə xərclənməsi ciddi suallar doğurub. Tənqidçilər bu vəsaitlərin inkişaf etməkdə olan ölkələrdə humanitar ehtiyaclara yönəldilməsinin daha düzgün olacağını qeyd ediblər.
Serbiyada gender bərabərliyi təşəbbüsləri. USAID Serbiyada iş yerlərində gender bərabərliyini təşviq etmək üçün 2,5 milyon dollar maliyyə ayırıb. Bu vəsaitin böyük hissəsi PR agentliklərinə və konsultantlara xərclənib, bu da büdcənin səmərəsiz istifadəsi ilə bağlı narahatlıqları artırıb.
Qvatemalada cinsiyyət keçidi əməliyyatları. 2023-cü ildə USAID Qvatemalada transgender fəalları dəstəkləmək və cinsiyyət keçidi əməliyyatlarını maliyyələşdirmək üçün 1,1 milyon dollar ayırıb. Bu layihələr yerli siyasətçilər və dini liderlər tərəfindən tənqid olunaraq, ənənəvi dəyərləri pozmaqda və real sosial problemləri kölgədə qoymaqda günahlandırılıb.
Bu faktlar USAID-in fəaliyyətinin şəffaflığı ilə bağlı suallar doğurur və agentliyin bəyan etdiyi humanitar missiyalardan kənara çıxdığını açıq şəkildə göstərir. ABŞ-nin qlobal siyasətində mühüm alətə çevrilmiş bu qurumun fəaliyyəti dünya miqyasında həm siyasi, həm də etik mübahisələrə səbəb olur.
Son illərdə USAID-in həyata keçirdiyi bəzi layihələr bu agentliyin əsas missiyasını ciddi şəkildə sual altına qoyaraq, həm ictimaiyyət, həm də siyasətçilər arasında narazılıq doğurub. İlk baxışdan humanitar yardım qurumu kimi təqdim olunan USAID-in, əslində, ABŞ-nin geosiyasi maraqlarını qorumaq və dünyada ictimai rəyə təsir etmək üçün effektiv bir alət olduğu aşkara çıxır. Bu təşkilatın müxtəlif ölkələrdə media, QHT-lər və fərdi jurnalistləri maliyyələşdirməsi, həmçinin mübahisəli layihələri onu "yumşaq güc" siyasətinin əsas vasitələrindən birinə çevirib.
USAID-in əsas fəaliyyəti ilə bağlı bir neçə ciddi sual yaranır:
Necə olur ki, bəzi layihələr USAID-in bəyan etdiyi humanitar məqsədlərə uyğun gəlmir?
Hər il agentliyə ayrılan milyardlarla dollar nə qədər səmərəli xərclənir?
Niyə USAID-in prioritetləri bir çox hallarda fəaliyyət göstərdiyi bölgələrin real ehtiyaclarına cavab vermir?
Bu və digər suallar USAID-in fəaliyyətini həm ABŞ-də, həm də beynəlxalq arenada tənqid hədəfinə çevirib. Xüsusilə ABŞ-də respublikaçılar və mühafizəkar dairələr agentliyi "vergilərin israfı" və "radikal gündəm" irəlilətməkdə ittiham ediblər.
USAID və radikal əlaqələr: Ənvər əl-Əvlaki məsələsi
USAID-in fəaliyyəti ilə bağlı ən çox diqqət çəkən məsələlərdən biri Ənvər əl-Əvlakinin maliyyələşdirilməsidir. Əl-Əvlaki ABŞ-də tələbə olarkən, USAID-in təhsil proqramlarından biri çərçivəsində təqaüd alıb. Fəqət sonralar o, "Əl-Qaidə"nin əsas liderlərindən birinə çevrilib və bir çox Qərb ölkələrinə qarşı terror aktlarının təşkilatçısı olub. Bu hadisə USAID-in proqramlarının benefisiarlarının şəffaflığı və yoxlanılması ilə bağlı ciddi problemləri ortaya çıxarıb. Analitiklərin fikrincə, USAID-in proqramları bəzən radikal qruplaşmalar tərəfindən maliyyə və digər dəstək əldə etmək üçün istifadə olunur.
USAID-in həyata keçirdiyi bir çox layihə göstərir ki, ayrılan vəsaitlərin böyük bir hissəsi humanitar missiyadan uzaq məqsədlərə sərf olunur. 10 il ərzində agentliyə ayrılan 335 milyard dolların böyük bir qismi mübahisəli layihələrə xərclənib. Bu vəziyyət aşağıdakı əsas problemləri ortaya qoyur:
Nəzarətin olmaması. Layihələr çox zaman müxtəlif podratçılar və subpodratçılar vasitəsilə həyata keçirilir ki, bu da ayrılan vəsaitlərin son məqsədini izləməyi çətinləşdirir.
İdeologiyanın irəlilədilməsi. USAID tez-tez öz resurslarını Qərb dəyərlərini, xüsusilə ənənəvi cəmiyyətlərdə qəbul olunmayan dəyərləri yeritmək üçün istifadə etməkdə ittiham olunur.
ABŞ-nin reputasiya riskləri. Əhəmiyyətli fayda gətirməyən və geniş ictimai narazılığa səbəb olan proqramlar ABŞ-nin qlobal lider kimi imicinə xələl gətirir.
Medianın nəzarəti: "Söz azadlığı" yoxsa manipulyasiya aləti?
USAID-in fəaliyyəti medianı bir strateji alətə çevirmək üzərində qurulub. Agentliyin aparıcı dünya və regional KİV-ləri, media təşkilatlarını və fərdi jurnalistləri maliyyələşdirməsi onun qlobal informasiya axını üzərində təsirini gücləndirir. Bu fəaliyyət aşağıdakı sualları yaradır: KİV-lər, əgər onların əsas maliyyə mənbəyi ABŞ hökumətinin maraqlarını təmsil edən bir qurumdursa, nə dərəcədə müstəqil ola bilər?
Medianın maliyyələşdirilməsinin miqyası
Son illər açıqlanan məlumatlara görə, USAID təkcə 2024-cü ildə aşağıdakı məbləğləri ayırıb:
3,1 milyon dollar "The New York Times" üçün.
8 milyon dollar "Politico" üçün.
19 milyon dollar "Associated Press" üçün.
9 milyon dollar "Reuters" üçün.
2,6 milyon funt BBC üçün.
Ümumi miqyasda:
700-dən çox media təşkilatı USAID vasitəsilə maliyyə dəstəyi alır.
300-dən çox media sahəsində fəaliyyət göstərən QHT USAID tərəfindən maliyyələşdirilir.
6 mindən çox jurnalist USAID proqramları çərçivəsində müxtəlif dəstək alır.
Bu rəqəmlər göstərir ki, bu cür miqyaslı maliyyələşdirmə redaksiyaların obyektivliyinə ciddi təsir edə bilər.
Medianı təsir altına alma mexanizmləri
USAID müxtəlif ölkələrdə ABŞ-nin maraqlarını irəlilətmək üçün geniş şəbəkələr quraraq təsir və təzyiq mexanizmi kimi fəaliyyət göstərir. Son məlumatlara görə, agentlik dünya üzrə 707 media qurumu, 6200 jurnalist və 279 jurnalistika sahəsində fəaliyyət göstərən QHT-ni maliyyələşdirib. Bu dəstək vasitəsilə USAID-in nəzarəti altında olan şəbəkələr qlobal miqyasda güclənib və onların fəaliyyət sahəsi ABŞ-nin maraqlarına uyğun olaraq genişləndirilib.
Bəzi məlumatlara və ehtimallara əsasən, ABŞ, Fransa, Britaniya və Almaniyada fəaliyyət göstərən "Reuters", "Associated Press", "France-Presse" kimi beynəlxalq xəbər agentlikləri, eləcə də, "Washington Post", "New York Times", "Politico", "Le Figaro", "Le Monde", "Der Spiegel" və "Deutsche Welle" kimi nüfuzlu media qurumları USAID ilə birbaşa və ya dolayı əməkdaşlıq edib. Eyni zamanda, Belçika, İsveç, Polşa, Danimarka və digər Avropa ölkələrində, eləcə də, Asiyada, Latın Amerikasında və dünyanın digər regionlarında fəaliyyət göstərən aparıcı media qurumlarının USAID-dən maliyyə dəstəyi aldığı bildirilir. Xüsusilə Ukraynada medianın 90 faizinin USAID layihələri vasitəsilə maliyyələşdirilməsi bu iddiaları daha da möhkəmləndirir.
USAID illər boyu müxtəlif təşkilatlar və proqramlar vasitəsilə geniş bir təsir şəbəkəsini maliyyələşdirmək üçün milyardlarla dollar xərcləyib. Belə bir şəbəkə, ABŞ-nin maraqlarına uyğun olmayan proseslərin baş verdiyi ölkələrdə və ya regionlarda siyasi, iqtisadi və maliyyə dividendləri əldə etmək məqsədilə aktivləşdirilib. Bu proseslər çərçivəsində həmin ölkələrin hökumətləri və yüksək vəzifəli şəxsləri hədəfə götürülüb, onlara qarşı ünvanlı qarayaxma və nüfuzdan salma kampaniyaları həyata keçirilib. Bu cür fəaliyyətlər USAID-in təsir dairəsinin nə qədər geniş olduğunu və onun qlobal siyasətdəki rolunu bir daha ortaya qoyur.
USAID-in media üzərində təsirini artırmaq üçün bir neçə əsas mexanizmdən istifadə olunur:
Böyük media orqanlarının birbaşa maliyyələşdirilməsi. USAID, əsasən, ABŞ-nin xarici siyasətinə uyğun gələn mövzuların işıqlandırılmasına üstünlük verir. Məsələn:
"The New York Times" humanitar böhranlarla bağlı məqalələr dərc edib ki, bu mövzular ABŞ-nin təsirini artırmaq üçün istifadə olunub.
"Politico" 8 milyon dollar maliyyə alıb və Şərqi Avropadakı hadisələri ABŞ maraqlarına uyğun təqdim edib.
"Müstəqil" jurnalistlərə dəstək. USAID təkcə iri mediaya deyil, həm də jurnalistlərə və regional KİV-lərə də dəstək verir. Bu fəaliyyət "Internews" və ya "Global Media Assistance" kimi proqramlar vasitəsilə həyata keçirilir.
2023-cü ildə USAID Şərqi Avropa, o cümlədən, Ukrayna, Gürcüstan və Moldovada jurnalistlərə dəstək üçün 15 milyon dollar xərcləyib.
Yeni "müstəqil" platformaların yaradılması. Mövcud mediaya təsir göstərmək mümkün olmadıqda, USAID yeni platformalar yaradır.
Azərbaycanda Meydan TV və Toplum TV kimi platformalar məhz bu məqsədlə maliyyələşdirilir. Bu platformalar hökuməti tənqid etmək və Qərb gündəmini irəlilətmək üçün istifadə olunur.
Ukraynada nəzarət nümunəsi
USAID-in Ukraynada fəaliyyəti bu agentliyin medianı təsir vasitəsinə çevirməkdə nə qədər uzağa getdiyini göstərir:
2024-cü ildə Ukraynada həyata keçirilən proqramlara 6 milyard dollardan çox vəsait ayrılıb ki, bunun böyük hissəsi mediaya yönəldilib.
Ukraynadakı medianın 90%-i USAID-in maliyyələşdirdiyi layihələrdən asılıdır. Bu KİV-lər, əsasən, ABŞ-nin humanitar missiyalarını tərifləyən və Qərb müdaxiləsini haqq qazandıran materiallar təqdim edir.
USAID-in media maliyyələşdirməsi sadəcə yardım fəaliyyəti deyil. Bu, ABŞ-nin maraqlarını irəlilətmək və hökumətləri təsir altına almaq üçün strateji bir alətdir. İctimaiyyətin obyektiv və etibarlı məlumat əldə etmək hüququ USAID-in informasiya manipulyasiyası vasitəsilə ciddi şəkildə pozulur. Bu, milli suverenliklərə və ictimaiyyətin həqiqəti öyrənmək haqqına təhlükə yaradır.
USAID ilk baxışdan humanitar yardım göstərən bir qurum kimi təqdim olunsa da, illərdir hibrid müharibə aləti kimi fəaliyyət göstərməkdə ittiham olunur. Bu yanaşma ABŞ-nin maraqlarını dünya üzrə müxtəlif bölgələrdə irəlilətmək məqsədilə medianı, QHT-ləri, fərdi aktivistləri və siyasi qrupları maliyyələşdirməkdən ibarətdir. Hibrid müharibənin əsas mexanizmi olan iqtisadi, informasiya və siyasi təzyiq USAID-in fəaliyyətində mərkəzi yer tutur.
USAID-in hibrid müharibə mexanizmləri
Müxalif mediaya maliyyə dəstəyi. USAID Vaşinqtonun xəttindən kənara çıxan ölkələrdə müxalif və ya "müstəqil" media qurumlarını dəstəkləmək üçün böyük məbləğlər ayırır. Cənubi Qafqazda Meydan TV və Toplum TV kimi media qurumları bu dəstəyi alanlar sırasındadır.
Müstəqil mənbələrin məlumatına görə, USAID 2016-2024-cü illər arasında bu mediaya 25 milyon dollardan çox vəsait ayırıb.
Bu media qurumları, əsasən, Azərbaycan hökumətinin daxili və xarici siyasətini tənqid edən materiallar yaymaq və Qərbin siyasi gündəmini irəlilətməklə məşğuldur.
İnformasiya hücumları üçün QHT-lərin yaradılması və dəstəklənməsi. USAID çoxsaylı qeyri-hökumət təşkilatlarını (QHT) "vətəndaş təşəbbüsləri" və ya "hüquq müdafiə təşkilatları" adı altında maliyyələşdirir.
Azərbaycanda və Gürcüstanda bu tip təşkilatlar dezinformasiya yaymaqla məşğul olub. Məsələn, TAP və TANAP kimi infrastruktur layihələrinə qarşı təşkil olunan etiraz aksiyaları USAID-in nəzarətində olan QHT-lər vasitəsilə maliyyələşdirilib.
2023-cü ildə yalnız Gürcüstanda "vətəndaş cəmiyyətinin inkişafı" adı altında bu agentlik 15 milyon dollardan çox vəsait xərcləyib. Bu vəsait, əsasən, hazırkı hökumətə qarşı yönəlmiş etiraz hərəkatlarının dəstəklənməsi üçün istifadə olunub.
Siyasi sistemlərin destabilizasiyası. USAID-in Gürcüstandakı fəaliyyəti, bu ölkədə Qərbyönümlü təşkilatları dəstəkləməklə yanaşı, siyasi sabitliyi pozmağa yönəlmiş addımlarla yadda qalıb.
2023-cü ildə Gürcüstanda "xarici təsirin şəffaflığı" haqqında qanun layihəsi ilə bağlı baş verən etiraz aksiyaları USAID-in maliyyə dəstəyi ilə təşkil olunub.
Həmin dövrdə agentlik aktivistlərə 5 milyon dollardan çox vəsait ayıraraq, ölkədə siyasi gərginliyi artıran etirazları dəstəkləyib.
Humanitar yardım adı altında təzyiq mexanizmləri. USAID humanitar yardım bəhanəsi ilə münaqişəli bölgələrdə öz maraqlarını irəlilətmək üçün təsirli bir alətə çevrilib.
Azərbaycanda bu agentlik Qarabağ bölgəsindəki humanitar vəziyyət və Laçın dəhlizi ilə bağlı manipulyasiyalar vasitəsilə separatçı qurumları legitimləşdirmək cəhdləri ilə tanınıb.
2022-2023-cü illərdə Qarabağda "humanitar fəlakət" barədə yayılan bəyanatlar USAID tərəfindən maliyyələşdirilib. Açıqlanan məlumatlara görə, bu kampaniyalar üçün 7 milyon dollardan çox vəsait xərclənib.
Cənubi Qafqazda USAID-in fəaliyyət nümunələri
Azərbaycan. USAID Azərbaycanda hökumətə təzyiq göstərmək üçün müxtəlif üsullardan istifadə edir.
İnformasiya hücumları. 2020-2024-cü illər arasında agentlik, Azərbaycan hökumətinin guya avtoritar siyasət yeritdiyini göstərən materialların hazırlanması üçün qrantlar ayırıb.
Xarici siyasət haqqında dezinformasiyalar. Agentliyin nəzarətində olan media qurumları tərəfindən Azərbaycan xarici siyasətinin Rusiyadan asılı olması barədə yanlış məlumatlar yayılıb. Halbuki Azərbaycanın xarici siyasəti hər zaman çoxşaxəli olub.
Separatçı rejimlərin legitimləşdirilməsi. USAID-in Qərb QHT-ləri və media qurumları ilə əməkdaşlığı, Qarabağdakı separatçı qurumların "demokratik alternativ" kimi təqdim edilməsinə xidmət edib.
Gürcüstan. USAID Gürcüstanın siyasi proseslərində əsas oyunçulardan biridir.
Qərbyönümlü təşkilatların dəstəklənməsi. 2024-cü ildə USAID Gürcüstanda Transparency International kimi QHT-ləri dəstəkləmək üçün 20 milyon dollardan çox vəsait ayırıb.
Etirazların təşkili. Gürcüstan parlamentində "xarici təsirin şəffaflığı" qanununun müzakirəsi zamanı baş verən genişmiqyaslı etirazlar USAID-in dəstəyi ilə təşkil olunub.
İnformasiya kampaniyaları. Agentlik hökuməti və onun qərarlarını gözdən salan materiallar yaymaq üçün nəzarətində olan media vasitələrindən istifadə edib.
Ermənistan. USAID Ermənistanda Vaşinqtonun təsirini artırmaq məqsədilə Qərbyönümlü strukturları dəstəkləyir.
Müxalifətin maliyyələşdirilməsi. 2024-cü ildə agentlik Ermənistanın Rusiya ilə yaxınlaşmasına qarşı çıxan təşkilatlara 12 milyon dollar ayırıb.
Medianın nəzarət altına alınması. USAID-in dəstəyi ilə Ermənistan Liberty kimi media qurumları vasitəsilə Avroatlantik inteqrasiyanı təşviq edən materiallar yayılıb və bu, Nikol Paşinyan hökumətinə təzyiq göstərib.
USAID-in hibrid müharibə aləti kimi rolu
USAID-in maliyyələşdirmə həcmi və fəaliyyət istiqamətləri onun şəffaflığı və əsl məqsədləri ilə bağlı suallar doğurur:
2024-cü ildə USAID proqramlarına 36 milyard dollardan çox vəsait xərclənib. Bu vəsaitin əhəmiyyətli hissəsi medianı və QHT-ləri maliyyələşdirməyə yönəlib.
Son beş il ərzində Cənubi Qafqazda USAID 100 milyon dollardan çox vəsait ayırıb ki, bu da etiraz hərəkatlarının, media qurumlarının və siyasi qrupların dəstəklənməsi üçün istifadə olunub.
USAID-in fəaliyyəti göstərir ki, agentlik humanitar missiya adı altında qlobal siyasətdə təsir gücünü artırmaq üçün kompleks bir mexanizmə çevrilib. Bu, milli hökumətlərə təzyiq göstərmək, ictimai rəyi manipulyasiya etmək və siyasi sabitliyi pozmaq üçün hibrid müharibə strategiyalarını tətbiq edir. Bu fəaliyyət yalnız Cənubi Qafqazda deyil, bütün dünyada suverenliyə və sabitliyə ciddi təhlükə yaradır.
USAID-in Azərbaycana qarşı mübarizə üsulları
Bir çox ölkələrdə USAID və digər Qərb mərkəzləri medianı, QHT-ləri, siyasi partiyaları və ictimai fəalları maliyyə asılılığına salaraq öz təsir dairələrini genişləndiriblər. Harada ki, bu mexanizm işləməyib, orada öz medialarını və təşkilatlarını yaradıblar və birbaşa idarə ediblər. Məsələn, 1990-cı illər və 2000-ci illərin əvvəllərində Azərbaycanda USAID, NDİ, IREX, Marşall Fondu, Fridrix Nauman Fondu, Sərhədsiz Reportyorlar, İnternyus və digər Qərb təşkilatlarının ofisləri geniş şəkildə fəaliyyət göstərirdi. Bu dövrdə USAID vasitəsilə AXCP, Müsavat, ADP, AMİP kimi siyasi partiyalar və onların orbitində olan QHT-lər və media qurumları maliyyələşdirilirdi. Bu şəbəkədən Azərbaycanın hakimiyyətinə qarşı təzyiq vasitəsi kimi istifadə olunurdu.
Azərbaycanda hər hansı beynəlxalq əhəmiyyətli tədbir ərəfəsində Qərbin və USAID-in təşkilatçılığı ilə ölkəyə qarşı kampaniyalar başlayırdı. Məsələn, 2012-ci ildə "Eurovision" mahnı müsabiqəsi, 2015-ci ildə I Avropa Oyunları, 2020-ci ildə Vətən müharibəsi, Laçın yolunda keçirilən ekoloqlar aksiyası, 2023-cü ilin bir günlük antiterror əməliyyatı və ya 2024-cü ildə COP29 tədbiri zamanı ölkə əleyhinə çirkin informasiya kampaniyaları həyata keçirilirdi. Bütün bu aksiyalar məqsədyönlü şəkildə Azərbaycanı beynəlxalq arenada gözdən salmağa yönəlirdi.
Hər bir seçki prosesində - prezident, parlament və hətta bələdiyyə seçkiləri zamanı Qərb mediası və maliyyə mərkəzləri radikal müxalifət partiyalarını "ana müxalifət" kimi təqdim edir, Qərbdən maliyyələşən mediaya "müstəqil media" donu geyindirir və ictimai rəyi manipulyasiya etməyə çalışırdı. Emin Hüseynov, Rəşid Hacılı, Ələsgər Məmmədli, Akif Qurbanov kimi şəxslərin rəhbərlik etdiyi təşkilatlar USAID və Qərb mərkəzlərindən milyonlarla dollar həcmində qrantlar alaraq, Azərbaycanı media azadlığı sahəsində nüfuzdan salmağa çalışırdılar. Leyla Yunus kimi “hüquq müdafiəçiləri” guya insan hüquqları ilə bağlı problemləri şişirdərək ölkəmizi beynəlxalq miqyasda təzyiq altına almağa çalışır, "siyasi məhbuslar" məsələsini beynəlxalq gündəmə daxil etmək üçün istifadə olunurdu. Anar Məmmədli kimi şəxslər seçki proseslərini gözdən salmaq üçün alət kimi istifadə edilirdi. Xədicə İsmayıl və digər jurnalistlər isə müxtəlif layihələr çərçivəsində Azərbaycanın beynəlxalq imicinə zərbə vurmaq üçün fəal çalışırdılar. Onların əsas fəaliyyət istiqaməti Azərbaycan haqqında xaricdə yayılan mənfi materialları ölkə daxilində tirajlamaq, ölkə daxilindəki məsələləri isə şişirdib xarici mediaya ötürmək idi.
Gənclərlə bağlı xüsusi layihələr həyata keçirilirdi. Bu layihələr çərçivəsində gənclərin beyinləri yuyulur, onları dövlətlərinə qarşı yönləndirmək üçün zombiləşdirmə taktikaları tətbiq olunurdu. Məsələn, NDİ Bakı ofisinin rəhbəri Aleks Qriqorevs 2 milyon dollar vəsaiti gəncləri mitinqlərə çıxarmaq və dövlətə qarşı səfərbər etmək üçün xərcləmişdi. Bu çərçivədə Torqovıda aksiyalar təşkil edilmiş, gənclərdən ibarət mobil qruplar yaradılmış, onlara avadanlıq və maliyyə dəstəyi verilmişdi. Xüsusilə 2024-cü il prezident seçkilərində, "seçki pozuntularını" qeydə almaq üçün bu gənclərdən aktiv şəkildə istifadə olunmuşdu.
Gürcüstanda fəaliyyət göstərən GİPA Universiteti USAID və Soros Fondu tərəfindən maliyyələşdirilirdi. Bu təhsil müəssisəsində gənclər tərbiyə olunur, onların adından media və QHT-lər təsis edilir, maliyyələşdirilir və dövlətlərə qarşı alət kimi istifadə olunurdu. Gürcüstan hökuməti bu fəaliyyətlər barədə dəfələrlə narazılıq bildirsə də, USAID və ona bağlı strukturlar öz fəaliyyətlərini davam etdirmişdi. Gürcüstanda "xarici təsirin şəffaflığı haqqında qanun" müzakirəyə çıxarılanda USAID-in maliyyələşdirdiyi QHT-lər və aktivistlər bu qanuna qarşı etiraz təşkil etmişdilər.
Azərbaycanda radikal müxalifətin zəiflədiyi dövrlərdə USAID və digər Qərb mərkəzləri birbaşa nəzarət etdikləri media qurumları yaratmağa başlayıblar. Abzas Media, Toplum TV, Meydan TV kimi qurumlar və xaricdə fəaliyyət göstərən bəzi internet televiziyaları bu şəbəkənin əsas təmsilçilərinə çevriliblər. Turan agentliyinin fəaliyyətini dayandırması isə USAID-in fəaliyyətinin məhdudlaşdırılması ilə üst-üstə düşmüşdü.
Faktlar göstərir ki, OCCRP adlı təşkilatın Azərbaycana qarşı həyata keçirdiyi informasiya təxribatları və qarayaxma kampaniyalarının arxasında da USAID və Soros Fondu dayanırdı. Bu təşkilatın hazırladığı bütün materiallar birbaşa Azərbaycan hökumətinə və xalqına qarşı yönəlmişdi.
Nəhayət, USAID-in maliyyələşdirdiyi beynəlxalq media və QHT-lər Azərbaycana "diktatura", Ermənistana isə "demokratiya" damğası vurmaq üçün istifadə olunurdu. Paşinyan hakimiyyətə gəldikdən sonra Ermənistanda rəqiblərə qarşı tətbiq edilən zorakılıq, siyasi fəaliyyətin məhdudlaşdırılması, müxalif medianın susdurulması və hətta jurnalistlərin öldürülməsi halları Qərbin diqqətindən kənarda qaldı. Eyni zamanda, Ermənistanın Rusiyaya qarşı sanksiyaları pozması və reeksportda fəal rol oynaması görməzdən gəlinir, əvəzində isə Azərbaycanın guya "Rusiya qazını gizli yolla Avropaya çıxardığı" barədə iddialar beynəlxalq gündəmə çıxarılırdı.
USAID-in Cənubi Qafqazdakı fəaliyyəti göstərir ki, bu agentlik yalnız humanitar yardım göstərmək məqsədilə deyil, həm də hibrid müharibə aləti kimi istifadə olunur. Xeyirxah niyyətlər pərdəsi altında USAID müxtəlif ölkələrin daxili işlərinə müdaxilə edir, siyasi sabitliyi sarsıdır və hökumətlərə təzyiq göstərmək üçün mexanizmlər yaradır. Bu fəaliyyətlər region ölkələrinin suverenliyinə ciddi təhlükə yaradır və onları xarici maraqların girovuna çevirir. Müstəqillik, şəffaflıq və milli təhlükəsizlik, USAID kimi qurumların fəaliyyətinə daha geniş nəzər salmağı və bu cür strukturların qlobal geosiyasi manipulyasiyalar aləti kimi istifadəsinə son qoymağı tələb edir.
USAID ABŞ-nin xarici siyasətində güclü bir alət olaraq qalır. Humanitar yardım adı altında bu agentlik Vaşinqtonun maraqlarını dünyanın müxtəlif bölgələrində irəlilətmək üçün istifadə olunur. Lakin bu fəaliyyətin miqyası və üsulları ciddi suallar doğurur. Dünya manipulyasiya, hibrid müharibələr və korrupsiya mexanizmlərinə əsaslanan bu cür yardıma ehtiyac duyurmu? Bu sual hələ də açıq qalır və cavab tapmaq dövlətlərin suverenliyinin qorunması baxımından həyati əhəmiyyət kəsb edir.
